Modern Informatieverkeer

Op weg naar semantische interoperabiliteit

 

Jan van Til

 

 

 

Verkeer – zo alledaags, zo soepel

Vraagt u zich ook wel eens af wat al die honderdduizenden verkeersdeelnemers drijft? Elke dag opnieuw gaan zij op weg. Met wisselende doelen. Over verschillende routes. Naar allerlei bestemmingen. Op die manier voorzien zij in eigen behoeften en/of die van anderen.

Verwondert u zich ook wel eens over de souplesse waarmee al die individuele verkeersdeelnemers hun vele aaneengeschakelde verkeersbewegingen maken? Met auto en/of openbaar vervoer van Utrecht naar Parijs… een fluitje van een cent. Met het vliegtuig naar de andere kant van de wereld… routine.

We beschikken over één uitgebreide enkelvoudige verkeersinfrastructuur van vergaand overeenstemmende wegenstelsels, bewegwijzering, verkeersregels voor ordelijk en berekenbaar gedrag, verkeershandhaving, ondersteunende diensten enzovoort.

En die enkelvoudige verkeersinfrastructuur ‘voegt’ zich soepel naar een veelheid aan zo heel verschillende verkeersdeelnemers – zonder dat zij zich ook maar één moment ‘bekommert’ over de zo heel specifieke wensen van welke individuele verkeersdeelnemer dan ook maar.

 

Ongekende gebruiksmogelijkheden dankzij ontkoppeling

Het klinkt mogelijk wat paradoxaal, maar het is juist deze vergaande ontkoppeling van enerzijds behoeften en anderzijds voorzieningen die enorme bewegingsvrijheid geeft en enorme variatie in ordelijk gebruik van verkeersinfrastructuur mogelijk maakt. Hoe algemener bruikbaar de enkelvoudige verkeersinfrastructuur – hoe gevarieerder een veelheid aan individuele, wisselende, veranderlijke, enzovoort verkeersdeelnemers haar als een coherent geheel voor eigen karretje kan spannen.

En, laat ik het maar direct zeggen, ook voor Modern Informatieverkeer is de notie van ontkoppeling van behoeften enerzijds en voorzieningen anderzijds van groot belang. Met Modern Informatieverkeer ontstaat een enkelvoudige informatie-infrastructuur die – dankzij vergaande ontkoppeling – in staat is adequaat invulling te geven aan heel gevarieerde en ook sterk variërende informatiebehoeften van een scala aan deelnemers aan informatieverkeer.

 

Informatie-uitwisseling vandaag – digitaal gekkenhuis

Vindt u het ook zo gewoon dat wereldwijd dag in dag uit karrevrachten informatie van hot naar haar worden gekopieerd? Informatie-uitwisseling is de term ervoor. Via digitale snelweg verwerft elke belanghebbende zichzelf duplicaat na duplicaat. Onvermoeibaar bouwt men voort – ieder voor zich – aan alsmaar grotere informatiehooibergen.

Vindt u dat (nog) gewoon? Ik niet (meer).

Bent u er al aan toe om het (schoorvoetend) toe te geven? Ik wel.

Ja, we hebben onszelf een digitaal gekkenhuis gecreëerd. En we gaan er nog dagelijks mee door. Overal bevinden zich informatie-kopieën. Wie weet nog wat het origineel is, wat de kwaliteit ervan is en waar het zich bevindt? Overal – bij organisatie en particulier, bij overheid en burger – stapelen de kopieën van kopieën van… zich op als zwerfvuil langs een veelheid aan verkeersaders voor informatieverkeer. Wie durft zich er nog zonder enige reserve van te bedienen?

 

Gemotiveerde deelnemers aan informatieverkeer: u en ik

Net als bij fysiek verkeer gaat het ook bij informatieverkeer primair om de mens als verkeersdeelnemer – het vehikel waarvan hij/zij zich bedient telt als secundair. Gedreven vanuit het één of andere motief, brengt elk mens zijn wil tot uitdrukking middels informatieverkeer; het verstrekken en verwerven van inzicht in informatie (signalen). En daar verandert Modern Informatieverkeer helemaal niets aan.

Wel geeft Modern Informatieverkeer u, als verkeersdeelnemer, ruime mogelijkheden om te komen tot semantische interoperabiliteit; tot fijnmazige uitwisseling van bedoelde betekenis. Want dáár is het u per slot van rekening om te doen: uitwisseling van door u bedoelde betekenis.

 

Information Sourcing

Wat met Modern Informatieverkeer wèl gaat veranderen is de manier waarop wij, mensen, tegen informatie aankijken en ermee omgaan. Informatie is niet langer iets dat mensen, ieder voor zich, moeten bezitten. Nee, het is – kort door de bocht – voldoende dat mensen over informatie kunnen beschikken. En dankzij uitgebreide mogelijkheden van hedendaagse technologie is dat ook alleszins mogelijk!

Information Sourcing leidt – alweer kort gezegd – tot ontkoppeling en herordening van informatie met als doel voortdurend hoogwaardige informatie, dat wil zeggen voortdurend de bedoelde betekenis, veilig en betrouwbaar ter beschikking te stellen aan bepaalde deelnemers aan informatieverkeer.

 

Semantische Interoperabiliteit

Informatie-uitwisseling staat niet langer centraal in ons denken en doen, maar het vermogen om de bedoelde betekenis beschikbaar te stellen. Dat gaat met Modern Informatieverkeer óók veranderen! Bij informatieverkeer, bij interoperabiliteit zeg ook maar, gaat het eerst en vooral om de overdracht van betékenis tussen mensen – òngeacht welke en/of hoeveel technische hulpmiddelen daarbij ‘onderweg’ worden toegepast.

Onze hedendaagse wereld is er één waarin, als gevolg van sterk toegenomen dynamiek, over elkaar heen buitelende veranderingen aan de orde van de dag zijn. In zo’n wereld zijn we genoodzaakt (op)nieuw licht te laten vallen op de wijze waarop betekenis tot stand komt en de manier waarop betekenis – met name via technische hulpmiddelen – moet worden overgedragen.

 

Dataverkeer – dáár gaat het (dus) níet over

Naast informatieverkeer bestaat ook dataverkeer. Maar dataverkeer is ànders. Bij dataverkeer zijn geen mensen-als-verkeersdeelnemers betrokken. Bij informatieverkeer gaat het – vanwege menselijke betrekkingen, belangen en motieven heel nadrukkelijk om betékenis; bij dataverkeer speelt menselijke betekenis in het geheel geen rol.

Dataverkeer ‘speelt’ tussen en binnen technische hulpmiddelen. Klopt – zonder dataverkeer staat informatieverkeer ‘machteloos’, maar dataverkeer is heel nadrukkelijk niet het onderwerp van dit artikel.

In dit artikel gaat het over informatieverkeer. Modern (Menselijk) Informatieverkeer om precies te zijn (een pleonasme dus: ‘menselijk informatieverkeer’).

 

Twee invalshoeken voor Modern Informatieverkeer

Via een tweetal invalshoeken wil ik u in contact brengen met Modern Informatieverkeer. Beide invalshoeken zijn onderling sterk verweven en versterken elkaar wederzijds.

De eerste invalshoek noem ik “Information Sourcing”. Voor Modern Informatieverkeer is Information Sourcing nodig om tot herordening van informatie en tot ontkoppeling van informatiebehoeften enerzijds en informatievoorzieningen anderzijds te komen.

De tweede invalshoek krijgt “Semantische Interoperabiliteit” als label mee. Wie (in)ziet dat het gevarieerde en variërende gedrag van mensen stoelt op heel fijnmazige toekenning van betekenis, krijgt oog voor het prominente belang van het ter beschikking stellen van betekenis – bóven het o zo gangbare uitwisselen van informatie.

 

 

INFORMATION SOURCING

 

Overal knooppunten voor informatieverkeer – welkom in vernetwerkte wereld

Vrijwel iedere deelnemer aan informatieverkeer beschikt over zoiets als open interconnectiviteit op de schaal van hedendaags Internet. En vrijwel elk informatiesysteem, vrijwel elke PC fungeert tegenwoordig als een knooppunt in dat wereldomspannende netwerk.

Belangrijk gevolg daarvan is dat informatie qua beweeglijkheid vergelijkbaar is geworden met de wind: informatie stroomt vanzelf van gebieden met ‘hoge druk’ naar gebieden met ‘lage druk’. De enige voorwaarde die daarbij telt is – net als bij de wind – een open verbinding tussen ‘hoog’ en ‘laag’. En die open verbinding heet in het geval van informatie… Internet.

Grootschalige toepassing van digitale (internet)technologie creëert een tot en met vernetwerkte wereld waarin traditionele en relatief statische communicatieketens hun primaire rol verliezen aan, zeg maar even, ‘gelegenheidsketens’ over sterk wisselende configuraties van knooppunten. Welkom in een reeds vergaand vernetwerkte wereld!

 

Alledaags? Soepel?

En, ja, klopt, met dat Internet kunnen we als deelnemers aan informatieverkeer moeiteloos enorme karrevrachten aan informatie van hot naar haar kopiëren: Anything, Any time en Any place. Het gevolg? Met grootst gemak en als vanzelf groeit digitaal gekkenhuis. Als kool.

 

Waarom? – Waarom karrevrachten kopiëren?

De vraag is alleen… waarom doen we dat eigenlijk? Wat is daarvoor de noodzaak?

 

Geschiedenis – oude en diep ingesleten karresporen

Vroeger was die noodzaak er heel duidelijk. Wie in Amsterdam over een officieel document wenste te beschikken dat in Maastricht thuishoorde, diende een kopie te laten vervaardigen en per koerier te laten bezorgen. Volkomen logisch.

De geïsoleerde opzet en het dito functioneren van de informatiesystemen van weleer en de beperkte mogelijkheden tot uitwisseling van informatie ertussen, hielden de afzonderlijke systemen keurig apart en op orde.

Maar vandaag de dag is het – voor vrijwel iedereen – een koud kunstje om ‘at the speed of light’ een document dat zich in New York bevindt, te tonen in Amsterdam. Een kopie maken is in verreweg de meeste gevallen volkomen overbodig geworden.

De oorzaak? Kort gezegd: de ongekend hoge vernetwerkingsgraad resulterend in vergaand vernetwerkte wereld. Anything, any time en any place.

Gek genoeg zien we dat een oude en vertrouwde werkwijze – ooit noodzaak; nu vrijwel geheel overbodig – op solide wijze geautomatiseerd geïnstitutionaliseerd is geraakt. En de gevolgen daarvan worden steeds duidelijker: ongebreidelde rijstebrijbergen aan informatie. Duplicaten. Duplicaten van duplicaten. Onafhankelijk van elkaar onderhouden, gemanipuleerd en gebruikt. Informatie-infarct. Beheerkosten die de pan uit rijzen. Data inconsistentie die ons boven het hoofd groeit. Schade en ongelukken als gevolg van het gebruik van verkeerde (versies van) informatie. Enzovoort.

 

Ooit noodzaak – nu blok aan ons been

Oude en ooit waardevolle gebruiken zijn in de vernetwerkte wereld – maatschappij en organisaties zoals wij die vandaag kennen, disfunctioneel geworden en lopen ons meer en meer voor de voeten. De vernetwerkingsgraad is momenteel (al) zo hoog dat een nieuwe informatieordening nodig is om zoiets als een informatiemaatschappij betekenisvol en duurzaam aan de praat te houden. Wie niet wil vastlopen, volgt maar beter de bewegwijzering voor Modern Informatieverkeer.

 

Verrekijker – zicht met ongekende mogelijkheden

Neem nu zoiets als een verrekijker. Dat alledaagse hulpmiddel brengt objecten die zich op grote afstand bevinden ‘dicht(er)bij’. Voldoende exacte waarneming wordt via vertoning-met-verrekijker gemakkelijk mogelijk. Het gaat er daarbij niet om zo’n object te hebben of te bezitten. Welnee! De waarneming, het kunnen (in)zien van zo’n object is in de meeste gevallen al ruimschoots voldoende voor het opzetten van ter zake doende vervolgactiviteiten.

En daarin – in dat (in)zien – voorziet het hulpmiddel verrekijker als een… enkelvoudige voorziening die ten behoeve van een veelheid aan waarnemers een veelheid aan heel gevarieerde waarnemingen mogelijk maakt.

 

Ontkoppeling – wezenlijke integratie-enabler voor Modern Informatieverkeer

En alweer: Via vergaande ontkoppeling tussen enkelvoudige voorziening en vele gebruikers met zeer dynamische en ook gevarieerde (informatie)behoeften, ontstaat een uiterst bruikbaar hulpmiddel!

En als hedendaagse verrekijker-voor-informatie is Internet als enkelvoudige voorziening uiterst bruikbaar. En met Internet ondervangen we – en passant – een aantal nadelen van de traditionele verrekijker. Anything, any time, any place. Nachtkijker? Volledig geïntegreerd. Om een hoekje kijken? Geen punt.

 

Waarom? – Waarom nog karrevrachten kopiëren?

De vraag is alleen… waarom doen we dat eigenlijk nog? Wat is daarvoor nu nog de noodzaak? Noodzaak in een wereld waarin tonen en getoond krijgen van informatie gemakkelijk en reëel mogelijk is. En in verreweg de meeste gevallen ook ruimschoots voldoende is voor het zinvol ontplooien van verdere activiteiten. Voorsorteren richting Modern Informatieverkeer lag nog nooit zo voor de hand!

 

Information Sourcing – informatieballast buiten de deur

Denkt u zich die ongekende toon-mogelijkheden eens in…. Alleen de informatie die van uzelf is en waar u zelf verantwoordelijkheid voor draagt… Alleen díe informatie hebt u in principe zelf ‘in huis’. U draagt zorg voor adequaat beheer en onderhoud. U zorgt ervoor dat die informatie altijd actueel, up to date en beschikbaar is. Beschikbaar – dat wil zeggen: toonbaar – voor iedereen die daar met recht en reden om vraagt.

Alle andere informatie is van anderen en die haalt u voortaan weloverwogen van ‘buiten’. Inderdaad: via Information Sourcing. Dat ruimt enorm op, want voor die ‘andere’ informatie raken andere deelnemers aan informatieverkeer immers op vergelijkbare wijze betrokken. Deelnemers die met hun informatie hetzelfde gedrag vertonen dat u vertoont met uw informatie.

Die ‘andere’ informatie haalt u – voor zover die informatie voor u van legitiem belang is – via geheel eigentijdse verrekijker dichterbij. Betrouwbare informatie; altijd actueel. Net als de informatie die u zelf – via één of meer knooppunten voor informatieverkeer ter beschikking stelt.

Kan dat? Ja, dat kan! Dat is werkelijk mogelijk (en ook wenselijk!) in een wereld waarin vrijwel elk informatiesysteem, vrijwel elke PC als knooppunt in en tot wereldomspannend netwerk is verbonden. Welkom in de wereld van Modern Informatieverkeer!

 

Het mes snijdt aan alle kanten

Denkt u het zich eens in… inkrimping van uw opslagfaciliteiten, forse besparingen op beheer(ders) van voorzieningen en informatie. Structurele daling van projectkosten doordat infrastructurele voorzieningen niet steeds opnieuw worden ‘uitgevonden’. Afname van schade als gevolg van het gebruik van verouderde of onjuiste informatie. Toename van productiviteit en versterking van imago door toename van informatiekwaliteit: de juiste combinaties van actuele informatie – telkens weer opnieuw uit betrouwbare bronnen geproduceerd. Ongekend!

 

Ongekende concurrentie-kracht – voor wie het ziet

En dat levert – voor wie de mógelijkheden snel genoeg (be)grijpt – ongekende mogelijkheden voor succesvol ondernemen. Hoe sneller u ontsnapt aan het verstikkende en verstrikkende méér, méér, méér, zèlf, zèlf, zèlf en hèbben, hèbben, hèbben… en met vertrouwen overschakelt op Modern Informatieverkeer, hoe sneller u daarvan de rijpe en rijke vruchten plukt.

 

Informatiehooibergen – voor wie het (nog) niet zien

Wie Modern Informatieverkeer nog een brug (of wat) te ver vinden, ontsporen uiteindelijk en raken van de weg. Zij gaan door met het, ieder voor zich, bouwen van de ene informatiehooiberg na de andere. En daarin is uiteindelijk geen (betrouwbare) speld meer te vinden. Wat hen rest is digitaal gekkenhuis.

Ronduit schrijnend daarbij is dat de ‘Honger’ naar heldere, betrouwbare en snel beschikbare informatie in hoog tempo groeit…. De oprit naar Modern Informatieverkeer ligt alvast geduldig en uitnodigend klaar. Voor wie het ziet.

 

Maar… Het moet natuurlijk wèl werken!

Ja, zeker, u moet er blindelings op kunnen vertrouwen dat alle informatie die voor u van belang is – wáár die zich dankzij Information Sourcing ook bevindt – met Modern Informatieverkeer ook daadwerkelijk voor u beschikbaar is. En wel op al die momenten dat u er met recht en reden naar vraagt. Anders werkt het (voor u) niet.

 

De realiteit van onderlinge afhankelijkheid

De (uw?) informatiehooibergen lonken verleidelijk en wekken de valse suggestie van autonomie en onafhankelijkheid. In werkelijkheid bent u natuurlijk onderling afhankelijk van en met de voor u relevante omgeving. Waarom verzamelt u anders informatie tot hooiberg? Elke kopie die u maakt, onderstreept èn verbloemt onderlinge afhankelijkheid.

Ziet u het?

De autonomie, de onafhankelijkheid dankzij de informatiehooiberg is een heel verleidelijke en bedrieglijke illusie. Information Sourcing houdt daadwerkelijke erkenning in van onderlinge afhankelijkheid en verlost u van een hardnekkige werkelijkheid die niet bestaat. Ook nooit heeft bestaan. Streven naar informatische onafhankelijkheid is een illusie waarvan de schaduwkanten zich in onze hedendaagse wereld prominent manifesteren, Modern Informatieverkeer blokkeren en u als verkeersdeelnemer ernstig verlammen.

 

Één hand vrij

In de wereld van Modern Informatieverkeer houdt ieder – vanuit vol besef van onderlinge afhankelijkheid – nadrukkelijk de eìgen informatische broek op. En wel om zichzelf en anderen, keer op keer; onvermoeibaar, van hoogwaardige informatie te kunnen voorzien.

Wees eerlijk: daaraan hebt u uw handen vol – meer dan vol. Wie méér hooi op zijn vork neemt, creëert informatiehooiberg. Het is een illusie te menen dat u informatie van anderen ook wel op de (uw?) rails kunt houden.

Nee, alleen degene die het in hedendaagse informatiemaatschappij voor elkaar krijgt met één hand de eigen informatische broek op te houden, heeft de andere vrij om in business te blijven. Hebt ú momenteel (nog) één hand vrij…? Erkenning van onderlinge afhankelijkheid schept vruchtbare en uiterst krachtige mogelijkheden.

 

Modern Informatieverkeer – Nieuw Perspectief

Daar waar ieder zelf zijn/haar eigen informatische broek ophoudt, komt informatie in principe nog slechts enkelvoudig voor. Dat is mogelijk even een doordenkertje: alle informatie is dan immers tot persoonsinformatie geordend en raakt als zodanig betrokken bij informatieverkeer. Of het nu om een natuurlijk persoon gaat of om een rechtspersoon; iedere persoon is eigenaar van zijn/haar eigen persoonsinformatie.

Als eerste en funderende informatie-ordeningsregel – als Nieuw Perspectief – geldt dat persoonsinformatie, dat wil zeggen informatie over een natuurlijk persoon of rechtspersoon (kortweg persoon), eigendom is van diezelfde persoon. Zo elegant, zo vertrouwd ook. Welk democratisch denkend mens (burger, medewerker, ambtenaar, directeur, minister etc.) kan dáár nu op tegen zijn?

Het eigenaarschap van informatie is een veelvuldig aangesneden onderwerp; nooit eerder kwam het echter tot zo subtiele en vertrouwenwekkende oplossing.

 

Aanvullende informatie-ordeningsregels

Dat Nieuwe Perspectief verdient overigens nuancering. Want, inderdaad, het moet (voor u) wèl werken! In de wereld van Modern Informatieverkeer is alle informatie tot persoonsinformatie geordend en heeft als zodanig een eigenaar, bevindt zich altijd ergens en wordt altijd gehouden. Dat informatie-houderschap berust normaliter bij de informatie-eigenaar zelf of anders bij door de informatie-eigenaar of van rechtswege aangewezen informatie-houder(s). Gebruikers van informatie wenden zich voor toestemming tot bepaald gebruik tot de informatie-eigenaar.

Nog andere, nadere, omgangsregels zijn nodig. Een persoon die – bijvoorbeeld – met enige regelmaat zijn/haar geboortedatum aanpast, draagt niet bepaald bij aan robuust informatieverkeer waarin andere personen met vertrouwen kunnen en willen participeren. Dan gaat het in organisatie en maatschappij níet werken. Goede omgangsregels (verkeersregels) en adequaat toezicht op de naleving ervan, geven aanleiding voor vertrouwen erin en waarborgen robuust informatieverkeer.

De informatie-ordeningsregels staan in detail beschreven in het zogenaamde “iDNA Manifest”.

 

Ordening tot persoonsinformatie

Bij Modern Informatieverkeer is, zoals gezegd, alle informatie tot persoonsinformatie geordend en raakt als zodanig betrokken bij informatieverkeer. Wie daarover doordenkt komt er al snel achter dat die ordening tot persoonsinformatie eigenlijk onvergelijkbaar is met de ordening(en) zoals die wij nu kennen. Een contract – het is maar een voorbeeld – wordt in hedendaags denken en handelen doorgaans opgevat als één ‘informatie-ding’ met één eigenaar: het is mijn contract met die-en-die. Wie vanuit Nieuw Perspectief denkt en handelt, ziet dat een contract een uitdrukkingsvorm is van een relatie tussen twee personen en dus op zijn minst twee informatie-dingen moet zijn met op zijn minst twee eigenaren. In een contract komen doorgaans, ik zet het voorbeeld nog één stapje verder door, adresgegevens (kortweg NAW-gegevens) voor; van wie is eigenlijk een straatnaam? Enzovoort.

De met Information Sourcing ontstane herverdeling van informatie houdt daarom tegelijk ook een herordening van informatie in. Denkend en werkend vanuit eigenaarschap van, beschikkingsrecht over en handelingsrecht met informatie kan dat ook niet anders! Hoe wilt u anders waarborgen dat alleen een bepaalde persoon op een bepaald moment met een specifiek doel de juiste toegang krijgt tot de juiste informatie?

 

Niets staat informatie-infrastructuur nog in de weg

Informatie die enkelvoudig voorkomt en tot persoonsinformatie is geordend, is uitermate geschikt voor (her)gebruik door een veelheid aan deelnemers aan informatieverkeer. Algemene informatie krijgt een informatie-infrastructurele status en wordt gebruikt om er een veelheid aan verkeersdeelnemers mee te bedienen. Uw eigen specifieke informatie blijft bij uzelf; daar heeft niemand verder iets mee nodig.

 

Maar… is ‘dat’ niet veel te ingewikkeld?

Nee! De inrichting van informatie-infrastructuur enzovoort, maakt het voor in het bijzonder informatiekundig specialisten weliswaar ingewikkelder – maar niet ingewikkelder dan nodig. Informatie-infrastructuur is, met alles wat er bij komt kijken (materieel en immaterieel), vooral ànders en verbindt zich om die reden niet zonder slag of stoot met uw mindset-van-nu. Dat vergt inspanning.

Tegelijk is het zo dat het informatiestelsel voor Modern Informatieverkeer dat zich vanuit informatie-eigendom als Nieuw Perspectief laat wijzen, zoveel minder problematisch is dan digitaal gekkenhuis dat vanuit vigerend perspectief als ‘orde’ wordt voortgebracht.

De knellende problematiek zoals die vanuit bestaand perspectief reëel is en ook reëel wordt ervaren, pakt vanuit Nieuw Perspectief zo verrassend anders, zoveel soepeler uit. Dat klinkt mogelijk nog wat raadselachtig. In de loop van dit artikel volgt aanhoudende opheldering. Voor nu telt dat vanuit dat Nieuwe en sterk verruimde Perspectief de actuele problematiek zoveel natuurlijker op haar ‘nieuwe’, ruimere plaats valt.

 

Samenvattend – bedoelde betekenis

De invalshoek Information Sourcing verschaft een eerste zicht op Modern Informatieverkeer. Informatie komt in principe nog slechts enkelvoudig voor en is fijnmazig geordend tot persoonsinformatie. Omgangsregels en controle op naleving ervan zijn stevig verankerd – bij voorkeur in samenhangende wetgeving. Informatiehooibergen verdwijnen; ongebreideld kopiëren van informatie is volstrekt overbodig geworden. Kwaliteit neemt toe; misgrijpen behoort tot het verleden. Ontkoppeling tussen voorzieningen enerzijds en behoeften/gebruik anderzijds is gerealiseerd.

Kortom: informatie-infrastructuur is een feit en blijkt een krachtige enabler te zijn voor het bereiken van nieuwe hoogten in succesvol ondernemen dankzij betekenisvolle informatievoorziening. Terwijl voor informatiekundig specialisten de complexiteit toeneemt, plukt u als gebruiker van digitale hulpmiddelen daarvan de rijke vruchten.

 

 

SEMANTISCHE INTEROPERABILITEIT

 

Betekenis – immaterieel aspect van informatie

Informatie kent zowel materiële als immateriële aspecten. De meer materiële aspecten raken gemakkelijk en als vanzelf benadrukt als het gaat over het enkelvoudig (hier of daar) aanwezig zijn van informatie of over het houderschap ervan.

Betekenis als immaterieel aspect van informatie wint momenteel enorm aan belang, maar serieuze belangstelling ervoor mist vooralsnog structureel.

 

Betekenis – regulerend beginsel

In onze hedendaagse wereld staan goederen (materie) en transport/transformatie van goederen (energie) allang niet meer in het brandpunt van de economische belangstelling. Niet dat we inmiddels zonder materie/energie kunnen, maar er is iets anders dat die centrale en ook regulerende rol heeft overgenomen: informatie. Op basis van informatie sturen we, bijvoorbeeld, enorme schepen/vliegtuigen met een scala aan goederen kriskras de wereld over.

Materie-economie transformeert via energie-economie in informatie-economie. En als gevolg van verdere, nogal stormachtige ontwikkelingen, is een zogenaamde informatiemaatschappij ontstaan waarin zich steeds frequenter de vraag naar betekenis (waarde, zin) van informatie aan ons opdringt. In onze informatiehooibergen wordt heldere betekenis een schaars ‘goed’ en promoveert zo van middel tot doel. Door grootschalige toepassing van digitale technologie ontstaat (alweer) behoefte aan een nieuw regulerend beginsel: betekenis.

Vanuit een (natuur-)wetenschappelijk perspectief bekeken, is de beweging materie – energie – informatie – waarde/zin (betekenis) er één van toenemende complexiteit. Wie echter met antropologische ogen kijkt, ziet daarin een toewending naar de kern van de zaak. Waarde/zin is bepalend voor welke informatie we gebruiken om beschikbare energie effectief aan te wenden teneinde materie naar onze hand te zetten.

Betekenis als regulerend beginsel van informatie trekt de in haar eigen informatie smorende ontwikkeling van maatschappij en bedrijf weer vlot.

 

Betekenis – wezenlijk voor Modern Informatieverkeer

Voor Modern (menselijk) Informatieverkeer telt betekenis als wezenlijk. Bij semantische interoperabiliteit gaat het eerst en vooral om het waarborgen van de overdracht van bedoelde betekenis tussen hedendaagse mensen; mensen die zich rijkelijk en in toenemende mate van geavanceerde technische communicatiehulpmiddelen bedienen. Hulpmiddelen die wat communicatie van bedoelde betekenis betreft nog structureel tekortschieten.

 

Betekenis op drift – oude kramp of Modern Informatieverkeer

Voor wie in onze vernetwerkte wereld nog (sterk) denkt en werkt vanuit informatie als regulerend beginsel voor energie en materie, lijkt het alsof betekenis van informatie op drift raakt. Veel is in beweging en veel veranderingen vinden simultaan plaats. Effecten ervan overlopen elkaar en beïnvloeden elkaar wederzijds. Informatie erover komt in kort tijdsbestek en uit velerlei richtingen op ons af en vertelt haar gevarieerde, afwijkende en tegenstrijdige verhalen.

Merkbaar gevolg daarvan is dat wat informatie voor u en anderen betékent niet langer op voorhand vaststaat. Dat is, trouwens, nooit zo geweest, maar raakt door toenemende dynamiek meer en meer manifest.

Die toegenomen vluchtigheid en veranderlijkheid van betekenis verklaart voor een belangrijk deel ook de groeiende Honger naar betrouwbare en snel beschikbare informatie in de zin van betekenis. U wilt geen misverstanden, maar kraakheldere informatie opdat u uw gedrag, uw vervolgactiviteiten zo goed en zo snel als mogelijk kunt bepalen!

En voor u het weet… voor u het weet schiet u (opnieuw) in de kramp van het méér, méér, méér, zèlf, zèlf, zèlf en hèbben, hèbben, hèbben…. Ja, precies, dat is de kramp die digitaal gekkenhuis voortbrengt.

Jammer en onnodig, want werkbaar alternatief is voor handen. Het heet Modern Informatieverkeer! Aan u de keuze: oude kramp of Modern Informatieverkeer. Bent u bereid een sprong naar Nieuw Perspectief serieus onder ogen te zien?

 

Sociale Psychologie

Vanuit de sociale psychologie is al decennia lang bekend dat wat iets betékent voor een mens, heel fijnmazig wordt gestuurd door de precieze context waarin dat iets zich aan die mens voordoet. Andere context? Andere betekenis! Punt uit.

Neem eens een belangrijk begrip uit uw eigen praktijk in gedachten. Bedenk vervolgens verschillende situaties waarin dit begrip van belang is. En wat blijkt? Over de onderscheiden situaties heen, wijken de precieze betekenissen af. Er zijn overeenkomsten – zeker, maar er zijn ook verschillen. En die (nuance)verschillen vormen steeds vaker de verschillen die het precieze verschil in betekenis uitmaken! In een sterk veranderende en veranderlijke wereld bevindt betekenisvolle informatie zich steeds vaker in de nuances, in de details. Kleine variaties in betekenis krijgen daardoor steeds meer waarde, steeds meer zin (betekenis als nieuw regulerend beginsel). En het belang om die waarde communiceerbaar te krijgen – ook/juist via technische hulpmiddelen, neemt hand over hand toe. Modern Informatieverkeer richt uw focus op dat belang en houdt voluit rekening met zowel overeenkomsten als ook samenhangende reële verschillen in betekenis.

 

Automatische context-switching: onbekend, maar karakteristiek menselijk trekje

Menselijke communicatie kenmerkt zich vooral door, zeg maar even, automatische context-swichting. Dat betekent dat mensen in verreweg de meeste gevallen – afhankelijk van de situatie (context) waarin ze verkeren en zonder dat ze zich er bewust van zijn – de juiste betekenis weten toe te kennen aan hetgeen zich aan hen voordoet. En daar waar misverstand over betekenis dreigt, volgt al snel de vraag: “Hoe bedoelt u”? Aanvullende informatie – ja, klopt, dat is contextuele informatie – ruimt het misverstand veelal snel uit de weg waarna vervolgactiviteiten adequaat kunnen worden opgezet.

 

Onwetendheid met desastreuze gevolgen

Verreweg de meeste mensen zijn zich niet of nauwelijks bewust van de resultaten van de sociale psychologie. Van de cruciale rol van context bij menselijke betekenisgeving. Van automatische context-switching. Van de invloed van betekenisgeving op menselijk gedrag.

Dat geldt dus ook voor de meeste ICT-ers. De gevolgen van dergelijk gebrek aan inzicht zijn desastreus. Want daardoor kùnnen ICT-ers ‘hun’ systemen ook niet voorzien van ter zake doende mogelijkheden om contextuele informatie expliciet en samenhangend mee te geven. Het belang, de waarde, de zin daarvan zíen zij domweg niet.

Modern Informatieverkeer blijft op die manier voor u onbereikbaar! En u, als gebruiker van dergelijke digitale hulpmiddelen, u gelooft uw ogen/oren niet! Uw lichaamstaal spreekt boekdelen van vertwijfeling: hoe is het toch mogelijk dat ICT systemen ondanks alle geinvesteerde energie/geld zó slecht werken!?

Het antwoord kent u nu: een schrijnend gemis aan samenhangende contextuele informatie… leidend tot informatie waarvan de bedoelde betekenis is vervaagd tot en met zo goed als verdwenen.

Expliciet meegegeven contextuele informatie bevordert sterk de toekenning van bedoelde betekenis door de ontvanger. Pas wanneer ICT-ers het eminente belang van contextuele informatie inzien, zullen zij hulpmiddelen gaan bouwen die voldoende samenhangende contextuele informatie correct meegeven zodat verwarring over toe te kennen betekenis zo effectief mogelijk bestreden.

Ja, dàn raakt Honger gestild.

 

Gemotiveerde deelnemers aan informatieverkeer: u en ik

Het is steeds die éne gemotiveerde mens die aan de éne kant van ‘de lijn’ en in zíjn specifieke situatie zíjn informatie toevoegt, zíjn bedoeling en wil tot uitdrukking brengt. En het is steeds die àndere gemotiveerde mens die aan de àndere kant van ‘de lijn’ in zíjn specifieke àndere situatie tot informatie, tot interpretatie en betekenisgeving en vervolgens tot gedrag (lees: vervolgactiviteiten) komt.

Wie dat gedrag voldoende precies wil sturen, doet er dus verstandig aan van situatie tot situatie steeds op maat contextuele informatie toe te voegen. Betekenis van informatie ligt niet op voorhand vast, maar wordt gestuurd door context. En toegevoegde contextuele informatie eist in een dynamische en veranderlijke wereld haar plaats steeds nadrukkelijker op. Waarom? Om tot specifieke betekenis te kunnen komen. Want – inderdaad – anders werkt het voor u en anderen níet. Want anders lukt het u niet om uw vervolgactiviteiten scherp genoeg vorm te geven en te plannen.

Contextuele informatie is de enige mogelijkheid voor de ontvanger van informatie om de door de zender bedoelde betekenis toe te kunnen kennen. Modern Informatieverkeer wijst contextuele informatie haar natuurlijke ruimte: informatieruimte.

 

Disfunctionele beweging: inburgering van absolute betekenisgeving

ICT begint haar hoge vlucht in een nog behoorlijk stabiele wereld. Een wereld waarin situaties (contexten) relatief langzaam veranderen. In zo’n wereld wordt betekenis als vast en stabiel ervaren en beginnen ICT-ers met het automatiseren van (delen van) een stevig gevestigde organisatiepraktijk. En de nieuwe ICT hulpmiddelen worden ‘gewoon’ ingebed in heel bekende en vaststaande traditie(s).

En zolang situaties (contexten) door de tijd heen maar marginaal veranderen, ondervinden gebruikers van ICT hulpmiddelen geen hinder van het gebrek aan inzicht uit de sociale psychologie bij ICT-ers.

Ongemerkt begint bij ICT-ers de gedachte post te vatten dat betekenis wèl op voorhand en losstaand van daadwerkelijk gebruik zou zijn vast te stellen. En tegenwoordig is die gedachte stevig verankerd in dagelijkse praktijk; vragen worden er niet (meer) bij/over gesteld. Aan het begin van menig ICT-project worden termen en hun betekenissen ‘nauwkeurig’ tot keurslijf vastgesteld – zònder dat de context waarin men tot die vaststelling kwam expliciet wordt gemaakt en/of bewaard blijft. Herkent u het? Resterende ‘betekenis’ raakt al doende absoluut en ogenschijnlijk onafhankelijk van context.

 

Isolatie houdt betekenis op orde – niemand die het (in)ziet

In het begin van het ICT-tijdperk construeerde men geïsoleerd van elkaar werkende applicaties ter ondersteuning van gevestigde organisatiepraktijk; van bestaande menselijke situaties. Elk van die applicaties deed binnen en ten behoeve van een nog stabiele situatie (context) apart haar werk. Betekenis bleef – dankzij isolatie – binnen die situatie van kracht en binnen die applicatie ‘automatisch’ op orde. En niemand, niemand had in de gaten dat er werkelijk iets heel bijzonders (!) aan de hand was: betekenis blééf op orde.

 

Integratie – betekenisordening in levensgevaar

Met die betekenisordening begint het mis te gaan als behoefte aan integratie van ICT hulpmiddelen ontstaat. Terwijl de bouw van ICT hulpmiddelen onverminderd isolationistisch doorgaat, raken interfaces in zwang. En via interfaces beginnen – per definitie! – verschillende betekenissen uit verschillende situaties door elkaar te lopen. Nog onzichtbaar ontkiemt een ramp: oorspronkelijke betekenisverschillen verwateren en de weg naar ongeremde inconsistentie van informatie ligt wagenwijd open.

Via de dan nog onbekende en ook ongekende mogelijkheden van Internet komt deze, aanvankelijk nog wat traag verlopende ontwikkeling terecht in kolkende stroomversnelling. Zonder dat iemand het (op)merkt loopt het uit de hand; digitaal gekkenhuis begint te verrijzen.

 

Wording van Nieuwe Wereld

Naarmate ICT in hoog tempo verder en verder in maatschappij en bedrijfsleven doordringt, ontstaan geheel nieuwe mogelijkheden voor de (in)richting ervan. De vragen verschuiven kwalitatief van: “hoe goed zou ICT maatschappij en bedrijfsleven kunnen ondersteunen”, naar: “wat is eigenlijk een maatschappij, een overheid, een burger, een bedrijf, onderwijs enzovoort als ICT er integraal onderdeel van uitmaakt”. Maatschappij en bedrijfsleven krijgen te maken met volkomen nieuwe situaties waaraan zij het hoofd hebben te bieden. De informatiemaatschappij komt eraan! Informatie als regulerend beginsel begint overwicht te krijgen.

De enorme toename in dynamiek en veranderlijkheid is één van de onmiskenbare gevolgen van de hoge vlucht die ICT heeft genomen en de grondige veranderingen die dat in maatschappij en bedrijfsleven teweegbracht en nog steeds brengt.

In die nieuwe wereld, een wereld waarin tradities, zuilen etc. steeds minder de trage(re) onderstromen vormen waartegen modes, hypes enzovoort zich als beweeglijker fenomenen aftekenen, raakt wat-iets-betekent merkbaar afhankelijk van het moment waarop en de situatie waarin dat iets verschijnt en zich aan ons, mensen, voordoet.

In zo’n wereld wordt het van eminent belang inzichten zoals de sociale psychologie die voortbracht alle ruimte te geven in ons denken en in al onze informatiebetrekkingen. Kortom: ruim baan voor Modern Informatieverkeer. Terwijl de intrede van de informatiemaatschappij nog in volle gang is, dient de volgende verschuiving zich al(vast) stevig aan: betekenis als regulerend beginsel van informatie.

De wereld waarin informatietoepassingen kleinschalig waren, strikt van elkaar gescheiden werkten en isolationistisch van opzet… die wereld bestaat niet meer. Waarom doen we dan nog alsof die wereld nog wèl bestaat? Om met Eric Hoffer te spreken: “In times of drastic change, learners inherit the world, while the learned remain beautifully equipped to deal with a world that no longer exists”. Hoe zit het met u? Bent u een ‘learner’ of een ‘learned’?

 

Paradigmasprong: Modern Informatieverkeer

Voor de learners vereist dat met de woorden van Shoshana Zuboff een “rupture of the world [they took] for granted; then the old categories of reference are called into question and revised”. Een volstrekt Nieuw Perspectief verschijnt. Via een noodzakelijke paradigmasprong manoeuvreert u zichzelf in de nieuwe, ruimere baan van Modern Informatieverkeer.

De fijnmazige herordening van informatie – zoals hierboven bij Information Sourcing uiteengezet – geeft ongekende mogelijkheden voor contextuele combinatie van informatie tot betekenis waarin elke relevante nuance tot uitdrukking kan komen.

Haarlemmer Olie? Oh, nee – dat niet. Het is echter wel een kwalitatieve sprong. Een discontinuïteit waarmee we de verstikkende interoperabiliteitsproblemen die door het heersende perspectief/paradigma zijn voortgebracht, kunnen overwinnen.

 

Het dieptepunt is nog niet bereikt

Nog steeds heeft niemand in de gaten dàt er iets schort – laat staan wàt. Verkramping van de hele situatie treedt in als integratie ‘hot’ wordt en torenhoge vlucht neemt. Hand in hand met integratie neemt ook inconsistentie van informatie vrijwel onbeheersbare vormen aan. Institutionalisering van digitaal gekkenhuis is begonnen. En als uiterlijke manifestatie ervan begint zoiets als integratiemanagement in veel bedrijven vaste voet aan de grond te krijgen.

 

Standaardisatie!

Het als kool groeiende interface-kluwen roept, samen met de toenemende problematiek van inconsistentie van informatie, de behoefte aan beheersing versneld wakker. De oplossing ervoor heet: Standaardisatie. Ja, inderdaad, ook standaardisatie van betekenissen. Waarom niet? De gehaktmolen die standaardisatie heet, vermaalt ook betekenis tot eenheidsworst. Betekenisgeving wordt ‘formeel’ absoluut. Een flagrante ontkenning van betekenis als ontluikend regulerend beginsel!

En daarmee is (k)ramp op (k)ramp een feit. Sociale psychologie? Huh? Nooit van gehoord. Digitaal gekkenhuis floreert als nooit tevoren. En dat leidt tot ongelukken. Charles Perrow zou dergelijke ongelukken vermoedelijk als ‘Normal Accidents’ bestempelen: ze zijn immers ingebouwd in het systeem.

En terwijl de Honger naar betrouwbare en snel beschikbare informatie (betekenis) toeneemt, is het stillen ervan verder weg dan ooit. Schrijnend!

 

Maar… wat is er mis met standaardisatie?

Niets. Helemaal niets. Standaardisatie is een middel tot een doel. Altijd. Maar… wat is het doel (ook nog maar weer)? De overdracht van bedoelde betekenis! Zoals hierboven al opgemerkt, gaat het bij informatieverkeer, bij interoperabiliteit, om de overdracht van betékenis tussen mensen – òngeacht welke en/of hoeveel technische hulpmiddelen daarbij ‘onderweg’ worden toegepast.

Wat er dus nodig is, is… semantische standaardisatie op basis van contextuele verbijzondering. Contextuele verbijzondering houdt zowel overeenkomsten als ook samenhangende verschillen in betekenis uiterst precies op orde. Semantische standaardisatie leidt tot semantische interoperabiliteit en is een belangrijke voorwaarde voor Modern Informatieverkeer.

 

Naar de kelder in de grot van Plato

Met integratie en standaardisatie – en wat zal verder nog volgen? – doet ICT met veel energie serieuze en verwoede pogingen om u, als gebruiker van ICT hulpmiddelen, een schitterende buitenruimte met riant uitzicht te verschaffen. Alleen… het mislukt. Keer op keer. Want niemand ziet in dat die ruimte niet meer is (ook niet kàn zijn) dan een (zoveelste) kelder in de grot van Plato. En u weet nu waarom. De wereld die met informatie als regulerend beginsel is voortgebracht, leidt tot informatiehooibergen en digitaal gekkenhuis. Informatie als regulerend beginsel schiet tekort – betekenis als regulerend beginsel is nodig om orde op zaken te stellen.

 

Worstel en kom boven!

En terwijl een werkelijke oplossing en uitweg uit deze impasse zowel voor het oprapen ligt als verder weg lijkt dan ooit, stijgt de Honger naar snelle en betrouwbare informatie tot ongekende hoogten. De roep om zo felbegeerde (echte) interoperabiliteit – semantische interoperabiliteit dus – klonk nog nooit zo luid. Hoe lang kan ze nog worden genegeerd?

Velen zijn er echter (nog steeds) rotsvast van overtuigd dat integratie en standaardisatie op termijn uitkomst gaan brengen. Alleen… wie de juiste diagnose niet weet te stellen, kan niet tot vruchtbare therapie komen. Die bouwt er ‘gewoon’ nog een kelder bij…. Ook SOA (inclusief de nieuwste hype-in-wording: Context Aware-SOA) is niet meer dan de zoveelste kelder zolang het wor(s)telt in (de gevangenis van) heersend denken. Stap daarom over op Modern Informatieverkeer. Adopteer betekenis als regulerend beginsel voor uw informatiehooibergen. Saneer uw aandeel in digitaal gekkenhuis.

 

Revisited: oude kramp of Modern Informatieverkeer

Wie (nog) griezelt bij de gedachte aan samenhangende betekenisverschillen tussen wat ogenschijnlijk één en hetzelfde object is… en (dus maar) blijft gaan voor absolute standaardisatie van betekenis, schiet in oude kramp. Modern Informatieverkeer erkent volmondig en daadwerkelijk de waarde van kennis zoals door de Sociale Psychologie is voortgebracht en erkent stelselmatig het bestaansrecht van zowel overeenkomsten als ook samenhangende reële verschillen in betekenis van één en hetzelfde object als gevolg van variatie in context.

 

Ja, maar, wordt dat niet te ingewikkeld; het is eigenlijk al complex genoeg

Is het met andere woorden – niet beter om in/met oude kramp voort te leven? Kunnen we niet beter maar wat doormodderen? Is dat niet ‘veiliger’ dan een Nieuw Perspectief te exploreren enzovoort?

Tja, hoe serieus is de door u ervaren problematiek?

Daar waar contextuele informatie op het toneel verschijnt, wordt het vooral voor informatiekundig specialisten ingewikkelder. Klopt! Het wordt ingewikkelder dan de veel te grof gebleken versimpelingen volgens heersend perspectief. En Einstein wist ons al te melden dat we de dingen niet moeilijker moeten maken dan ze zijn, maar – let op: ook niet simpeler!

De beweging die Modern Informatieverkeer inzet, is er één van volmondige erkenning van reële complexiteit. Niet simpeler. Niet ingewikkelder. Contextuele informatie levert informatie haar waarde, haar zin, haar betekenis. Met contextuele informatie raken overeenkomsten in betekenis geïntegreerd en reële betekenisverschillen samenhangend gedifferentieerd. Zo ingewikkeld is het vandaag de dag. Samenhangende reële betekenisverschillen winnen heel nadrukkelijk aan waarde. Modern Informatieverkeer erkent dat.

 

Samenvattend – bedoelde betekenis

De invalshoek Semantische Interoperabiliteit betekent een verdere verrijking en verruiming uw zicht op Modern Informatieverkeer. Als openingszet telt de erkenning van betekenis als regulerend beginsel van informatie. En wie begrijpt wat de sociale psychologie ons al die jaren al heeft willen zeggen, gaat op weg om zijn/haar informatieverzamelingen geschikt maken voor contextuele toepassing. Die kiest voor semantische standaardisatie. Die neemt alleen nog genoegen met betekenis die op het gewenste moment contextueel werd samengesteld uit infrastructurele en eigen informatie. Die gaat digitale hulpmiddelen vervaardigen op basis van die fonkelnieuwe kijk op informatie-tot-betekenis. Voor informatiekundig specialisten wordt het met Modern Informatieverkeer ingewikkelder, maar u, als gebruiker van digitale hulpmiddelen, u plukt daarvan de rijke vruchten. Ruim baan dus voor Modern Informatieverkeer!

 

 

GERAADPLEEGDE LITERATUUR

 

Bateson, G., Steps to an Ecology of Mind, The University of Chicago Press, 1972.

Heijden, H. van der, S. Bochhah, De WERKelijkheid van morgen, Kluwer, 2006.

Hock, D.W., The Birth of the Chaordic Age, Berrett-Koehler, 1999.

Hoffer, E., Reflections on the Human Condition, Harper & Row, 1973.

Hoven, M.J. van der, Wadlopen bij Opkomend Tij, Inaugural Address Erasmus University Rotterdam, 2001.

Jansen, P.L., P.E. Wisse, iDNA Manifest, beschikbaar via de website van de auteur: www.dotindividual.com/iDNAManifest3.0.html, 2008.

Luitjens, S.B., P.E. Wisse, De klacht van de Keten, Drukkerij Smeink, 2003.

Moore, J.H., What is Computer Ethics, Terrell Ward Bynum, ed., Computers & Ethics, Blackwell, 1985, pp.266 – 75.

Mul, J. de, De Informatisering van het Wereldbeeld, beschikbaar via de volgende website: www2.eur.nl/fw/hyper/Artikelen/diesrededruk.htm, 1997.

Perrow, C., Normal Accidents, Princeton University Press, 1999.

Schulz von Thun, F., Hoe bedoelt u?, Wolters-Noordhoff, 1982.

Til, H.J. van, Eigenaarschap voor Samenwerking, beschikbaar via de website van de auteur (onder Artikelen): www.emovere.nl, 2007.

Til, H.J. van, Information Sourcing, beschikbaar via de website van de auteur (onder Columns): www.emovere.nl, 2008.

Til, H.J. van, Duurzame interoperabiliteit vraagt om radicaal andere benadering van semantiek, verschenen als een hoofdstuk in Eerlijk zullen we alles delen, verkenningen naar interoperabiliteit, Samenstellers S. Zwienink en P.E. Wisse, GBO.Overheid/Bureau Forum Standaardisatie, 2008.

Wisse, P.E., Informatiekundige Ontwerpleer, tenHagenStam, 1999.

Wisse, P.E., Semiosis & Sign Exchange, design for a subjective situationism, Information Dynamics, 2002.

Wisse, P.E., Informatieverkeer in publiek domein, ICTU, 2004.

Woud, A. van der, Een nieuwe wereld, Bert Bakker, 2006.

Wouters, P., België-Nederland, Lemniscaat, 2005.

Zuboff, S., In the Age of the Smart Machine, Basic, 1988.

 

Een door P.E. Wisse bewerkt uittreksel van dit artikel verscheen eind 2008 als apart hoofdstuk in de bundel “Eerlijk zullen we alles delen, verkenningen naar interoperabiliteit”, Samenstellers S. Zwienink en P.E. Wisse, GBO.Overheid/Bureau Forum Standaardisatie”. De titel van dat hoofdstuk luidt: “Ontsnapping uit digitaal gekkenhuis”.

 

 

 

Oktober 2008, 2008 © Jan van Til