Netwerk voor ontketende burgers
Jan van Til
Op 18 maart 2009 presenteerde
Nationale Ombudsman Alex Brenninkmeijer het jaarverslag over 2008: “De burger
in de ketens”. Brenninkmeijer is bezorgd, want burgers dreigen hopeloos vast te
lopen in al maar waziger wordend web aan overheidsdiensten.
De overheid spant zich enorm
in en rolt de ene na de andere goedbedoelde keten voor haar burgers uit. Ook
onderling leggen onderscheiden overheidsinstellingen een wirwar aan ketens aan.
Overheidsdienaren raken erin verstrikt. Burgers weten niet meer waar ze het
zoeken moeten. Daas doolt men rond in ketenwoud.
Het valt allemaal nog wel wat
mee, zegt u? Mogelijk dat een goed gesprek met Brenninkmeijer verhelderend kan
werken. Nee, met zo’n ratjetoe aan ketens stagneert ordelijk informatieverkeer
tussen burgers, bedrijven en overheden als vanzelf.
Daar hebben we de
Overheidsservicebus (OSB) voor, zegt u? Kijkt u (nog) eens goed. De OSB doet
niet of nauwelijks meer dan het rechtleggen, het kanaliseren van die wirwar aan
ketens. Dat lijkt mooi, maar is niet meer dan een doekje voor het bloeden.
Stagnatie van ordelijk informatieverkeer tussen burgers, bedrijven en overheden
houdt hardnekkig aan. En dat leidt tot dito problemen, soms zelfs met fatale
afloop – zo waarschuwt Brenninkmeijer.
In de dynamiek van
hedendaagse en toekomstige informatiemaatschappij dragen contacten tussen
burgers, bedrijven en overheden in toenemende mate een zeer gevarieerd en ook
stevig variërend karakter. Dat betekent dat een toenemend deel van al die
aangelegde (en nog aan te leggen) ketens, al dan niet via OSB gekanaliseerd,
grotendeels ongebruikt en onbegrepen blijven liggen. Anders gezegd: heersend
keten-denken verdraagt zich niet meer met leven van alle dag in onze moderne
informatiemaatschappij.
De hele samenleving – dus
zowel burgers, bedrijven als overheden – moet òntketend worden! Waarom? Ketens
zijn in de meeste gevallen domweg te log, te statisch. Ketens moeten vandaag de
dag eerst en vooral worden opgevat als… gelegenheidsketens.
De hedendaagse samenleving en
informatiemaatschappij met haar wirwar aan vluchtige kriskrascontacten loopt
vast in ketens en snakt naar lucht; naar netwerksamenleving. Uit de ketens dus
en in het netwerk! En dat is kwa-li-ta-tief andere koek!
Belangrijke vraag is nu:
ketenperspectief of netwerkperspectief? Vanuit welk perspectief dènkt en wèrkt
U (nog)?
In de afgelopen weken deed
Freek Blankena op de weblog van Digitaal Bestuur (www.digitaalbestuur.nl/weblog)
viermaal verslag van de “Masterclass Basisregistraties”. De vier verslagen op
een rij: ‘Napoleon als informatiemanager’ (10 maart), ‘Basisregistraties als
workaround’ (19 maart), ‘Lastige ketens’ (26 maart) en ‘Multidimensionale
overheid?’ (2 april). Vanuit netwerkperspectief loop ik deze vier verslagen
kort (met u) door.
1. ‘Napoleon
als informatiemanager’ (10 maart)
Prof. Arre Zuurmond (tevens
moderator van deze Masterclass) verzorgde zelf de aftrap van de vierdelige
cyclus “Masterclass Basisregistraties”.
Zuurmond: “Net zoals
automatiseringseilanden binnen bedrijven en organisaties achterhaald zijn, zijn
de grenzen van die organisaties zelf arbitrair geworden.” In onze
informatiemaatschappij is, dankzij o.a. Internet, de informatische perforatie van
onze als vast en veilig veronderstelde organisatiegrenzen al heel ver
voortgeschreden. Op de ‘gekste’ momenten en vanuit de ‘gekste’ invalshoeken
kloppen burgers, bedrijven en overheden bij elkaar op de ‘gekste’ deuren om
steeds meer en ook meer gevarieerde informatie. Welkom in hedendaagse
informatiemaatschappij – netwerksamenleving is ook een prima term! Wil iemand
nog een lans breken voor het ketenperspectief?
Nog een keer Zuurmond: “Maar
je gaat niet alle organisaties met alle organisaties verbinden.” Nee,
natuurlijk niet! Daar waar “de grenzen van die organisaties zelf arbitrair
[zijn] geworden” ligt dat ook niet langer voor de hand. Die verbindingen worden
‘gewoon’ gelegd op het moment en op de plaats waar behoefte aan bepaald
informatieverkeer ontstaat. Zulke verbindingen zijn inderdaad…
gelegenheidsketens. Dan weer zus, dan weer zo. Dan weer apart, dan weer
verweven. Daar kun je vanuit ketenperspectief al gauw geen touw meer aan
vastknopen. Als overheid kun je dan wirwar aan ketens blijven aanbieden, maar
dat zet in een netwerksamenleving geen zoden meer aan de dijk.
Er is een heus deltaplan
nodig: Uit de keten; In het netwerk! Het is ronduit ongepast ‘de boel’ op zijn
beloop te laten; stelselmatige (overheids)sturing is keihard nodig! Alleen dan
ontstaat een robuust informatiestelsel (lees netwerk) aan coherente
informatieknooppunten – een informatie-infrastructuur met alles erop en eraan
(zowel materieel als immaterieel). Wie dat een informatierotonde – nee, niet
beperkt tot Nederland; dat is ook maar weer zo’n organisatie waarvan “de
grenzen […] zelf arbitrair [zijn] geworden” – wil noemen heeft mijn zegen!
Het gebruik van zo’n
informatierotonde blijft ook niet beperkt tot overheidsinstellingen – met
toegang via aparte sectorale etc. netwerken. Natuurlijk niet! Zowel burgers,
bedrijfsleven en overheden maken maar wat graag gebruik van zo’n
informatie-infrastructuur. Zo’n informatie-infrastructuur heeft perspectief!
Netwerkperspectief wel te verstaan en gaat net zo’n hoge vlucht nemen – wellicht
zelfs hoger! – als onze infrastructuur voor fysiek verkeer. Ziet u het al (wat)
voor u? Een e-society mèt en vóór en dóór zowel burgers, bedrijven als
overheden! Hoe denkt u: vanuit netwerkperspectief of ketenperspectief?
2. ‘Basisregistraties
als workaround’ (19 maart)
De tweede Masterclass
Basisregistraties werd ingeleid door dr. René Matthijsse (‘Thoughtleader
e-overheid’ bij Capgemini Public Sector en universitair hoofddocent aan de VU).
Het beeld dat Blankena
schetst van Matthijsse’s inleiding is er één van toenemende maatschappelijke
complexiteit waarin de onderlinge afhankelijkheid van overheidsorganisaties als
departementen, ZBO’s etc. (schakels in een keten) groot is en vrijwel niemand
voor zichzelf nog een compleet product levert aan burger, bedrijf of
overheidsinstelling. Dat vereist nauwe samenwerking die echter stuk loopt op
verkokering, eigenbelang, wantrouwen enzovoort. Zorgelijk, want wat moeten
burgers en bedrijven met zo’n overheid? In netwerksamenleving kun je daar niet
(al te lang) op blijven wachten.
Matthijsse: “Dus wat we nu
doen met de basisregistraties is de [overheids]structuur intact laten en de
informatiehuishouding aanpassen, als een pragmatische manier om met de
verkokering om te gaan. Zodat je de burger aan het loket tóch kunt helpen.”
Waar Matthijsse hier precies op doelt, blijft (in het verslag van Blankena)
vaag. Maar het heeft er alle schijn van dat Matthijsse op een “pragmatische
manier” – dat wel, gewoon dat wirwar aan ketens wil blijven uitrollen.
Ketenperspectief dus! En dat terwijl het veel ruimere netwerkperspectief voor
het oprapen ligt.
Tegelijk lijkt Matthijsse
toch ook al wat op het spoor van het netwerkperspectief te zitten: “Het netwerk
overlaten aan zijn eigen dynamiek is hetzelfde als een kruiwagen met kikkers.”
Wat dat precies betekent is (mij) niet helemaal duidelijk, maar het past,
inderdaad, niet ‘de boel’ op zijn beloop te laten; stelselmatige
(overheids)sturing is onmiskenbaar nodig. Maar hoe? Vanuit welk perspectief?
Vanuit ketenperspectief? Vanuit netwerkperspectief! Een netwerk dat als een
(ingewikkelde) keten wordt behandeld werkt niet; het verschil tussen die twee
is immers kwalitatief. Hoe denkt u: vanuit ruim netwerkperspectief of beperkt
ketenperspectief!
3. ‘Lastige
ketens’ (26 maart)
Tijdens de derde Masterclass
Basisregistraties verzorgde prof. Jan Grijpink (hoogleraar in Utrecht en
raadadviseur bij het ministerie van Justitie) de inleiding.
Blankena: “Vanuit zijn
‘ketenvisie’ op basisregisters ziet Grijpink op dit moment en de nabije toekomst
nog wel het een en ander misgaan in de steeds belangrijker wordende
maatschappelijke ketens waarin de basisregisters een rol spelen.” U begrijpt
inmiddels waarom Grijpink gelijk heeft en krijgt. Het is precies het
ketenperspectief dat leidt tot vernauwd blikveld. Zo’n blikveld is te klein om
netwerksamenleving te zien.
Gek genoeg lijkt Grijpink dat
zelf nog niet zo scherp te zien: “Het [Centraal Administratie Kantoor] lijdt
onder verknoping van regelingen. Ketens zijn op zich al moeilijk stuurbaar, dus
als je ze aan elkaar gaat knopen, gaat het nog meer mis.” Wie vanuit een
netwerkperspectief kijkt, ziet dat Grijpink (nog) van alles en nog wat door
elkaar haalt. Strikwerda (zie hieronder) lijkt wat dat betreft alweer een stap
verder.
Nog een keer Grijpink:
“Grootschalige stelsels doen vaak heel andere dingen dan je gedacht had.” Ja,
logisch: het netwerkperspectief verschilt nu eenmaal kwalitatief van het
ketenperspectief! En inderdaad, daar verliest Grijpink, en met hem iedereen die
vasthoudt aan het ketenperspectief “juist het zicht op de werkelijkheid.”
Ketens zijn niet alleen maar lastig; ze zijn log en onhandelbaar in een
netwerksamenleving. Dat leidt tot ongelukken. Het netwerkperspectief biedt
daarentegen alle ruimte voor dynamiek die onze informatiemaatschappij kenmerkt.
Uit de ketens; In het netwerk!
4. ‘Multidimensionale
overheid?’ (2 april)
Tijdens de vierde en laatste
Masterclass Basisregistraties kwam prof. Hans Strikwerda (UvA/Nolan NOrton
Institute) aan het woord.
Centrale vraag die Strikwerda
daar stelde, zo maak ik uit Blankena’s verslag op, is in welke mate de overheid
‘haar’ informatie (al) lòs heeft staan van de specifieke manier waarop
overheidsorganisatie en -processen (momenteel) zijn georganiseerd. Blankena
licht toe: “Grote bedrijven hebben inmiddels redelijk door dat ze hun
activiteiten niet meer (alleen) langs de lijnen van de traditionele
bedrijfsunits kunnen organiseren. De transactiegegevens worden daar in ieder
geval los van de businessmodellen vastgelegd.” Waarom zouden die bedrijven dat
doen? Omdat de traditionele keten wurgend knelt.
Wie er in slaagt zijn/haar
informatie zo te organiseren en los te weken van welke specifieke (toekomstige)
(schakel)toepassing dan ook maar… die is klaar voor de toekomst, voor verdere en
vruchtbare ontwikkeling van netwerksamenleving. Zonder het al ten volle te
beseffen beantwoorden bedrijven de vraag “netwerk of keten?” kennelijk meer en
meer met: netwerk!
Ook Strikwerda lijkt dat met
zoveel woorden (al wat) aan te geven: “De markt is niet eendimensionaal te
segmenteren, en de burger ook niet”. Onze omringende wereld – de moderne
informatiemaatschappij dus, met burgers, bedrijven en overheden – is, anders
gezegd, zo veranderlijk geworden dat één kijk op ‘de werkelijkheid’ niet langer
tot goede resultaten leidt. Ketens zijn, met andere woorden, zo beweeglijk
geworden dat traditionele (statische) ketens domweg niet meer voldoen. En
alweer is daar dat vragend refrein: Netwerkperspectief of ketenperspectief?
Aan de hand van een voorbeeld
(IBM) geeft Strikwerda aan dat “[d]e klant daarbij het centrale profit center
[is]”. Hoe de maatschappelijke vertaling van dit netwerkperspectief luidt? In
onze moderne netwerkmaatschappij dient de burger in al zijn gevarieerde en
variërende samenlevings- en samenwerkingsverbanden het vertrekpunt te vormen
voor (organisatie van) overheidshandelen; voor robuuste organisatie van
informatie tot soepel gebruik in netwerksamenleving.
Afsluitend kom ik opnieuw uit
bij die belangrijke vraag: ketenperspectief of netwerkperspectief? Vanuit welk
perspectief dènkt en wèrkt U (nog)?
Wie in zijn/haar
netwerksamenleving stug blijft doormikken op ketens, loopt hopeloos vast in het
netwerk dat hij/zij (nog) verwart met een wirwar aan ketens. Overweeg eens een
perspectiefwissel – zou ik zeggen!
April
2009, 2009 © Jan van Til
Voorgaande
tekst is eveneens gepubliceerd op BurgerBlog.